طبع یا مزاج چیست؟ آیا گیاهان هم مانند انسان طبع دارند؟ بر اساس متون دردسترس طب سنتی ایرانی، اجزای ضروری انسان و غیرانسان تنها از چهار عنصر آتش، هوا، آب و خاک است. گرمی، سردی، رطوبت و خشکی کیفیت‌های پایه هستند. هر کدام از این چهار عنصر شامل دو ویژگی هستند:

آتش گرم و خشک، هوا گرم و تر، آب سرد و تر و خاک سرد و خشک است.

پس از ادغام این چهار عنصر در مقادیر مختلف، یک یا دو کیفیت در فرد یا شی غالب می‌شود. این کیفیت غالب، «طبع» یا «مزاج» نامیده می‌شود.

از این نقطه نظر، داروهای تولید شده از گیاهان، حیوانات یا مواد معدنی، مشابه انسان‌ها، هرکدام طبع مختص خودشان را دارند. برای مثال کاهو سرد و سیر گرم است.

گیاهان یا داروهای با طبع گرم یا سرد، باعث تولید گرما یا سرمای بیشتری نسبت به قبل در بدن می‌شوند. وقتی هم که یک گیاه یا دارو هیچ گونه تغییری در کیفیت‌های بدن ایجاد نمی‌کند، طبع معتدل دارد.

طبع چه کاربردی در درمان بیماری‌ها دارد؟ «طبع» یا «مزاج» یک مفهوم مهم و پایه در طب سنتی ایرانی برای درمان بیماری‌های ناشی از اختلال مزاج است که دو نوع طبقه‌بندی دارد: 1) وابسته به اخلاط 2) غیروابسته به اخلاط. برای درمان این بیماری‌ها، پزشکان طب سنتی ایرانی، با درنظر گرفتن مزاج فرعی بیماران و میزان غلبه مزاج اصلی، داروهایی با طبع‌های مخالف را تجویز می‌کنند. باید به این نکته توجه شود که حفظ تعادل بین عناصر ضروری بدن با نقش مهم گرمی و سردی، قانون اصلی تئوری‌های طب سنتی باستانی است.

آیا تئوری طبع در طب سنتی سایر تمدن‌ها هم وجود دارد؟ تئوری طبع گرم و سرد علاوه بر طب سنتی ایرانی، در سایر تمدن‌ها مانند هندی، اروپایی، عربی، رومی، یونانی و چینی نیز پذیرفته شده است که داروهای سنتی مخصوص خودشان را مصرف می‌کنند.

علاوه بر متون طب سنتی در دسترس، آیا مطالعات امروزی هم برای تأیید این موضوع وجود دارند؟

اطلاعات دردسترس درباره مکانیسم‌های عملکردی داروهای برپایه‌ی طبع سرد و گرم خیلی گسترده نیستند و اغلب در نسخه‌های تاریخی وجود دارند. یافته‌های جدید می‌توانند به ما در تعیین مسیرهای تحقیق برای مطالعه این مکانیسم‌ها کمک کنند.

برای مثال، در سال 2014 اثرات سه بذر با طبع گرم (بادیان رومی، رازیانه، زنیان) از خانواده Apiaceae و سه بذر با طبع سرد (خیار، هندوانه، کدو حلوایی) از خانواده Cucurbitaceae بر افزایش وزن، مقدار مصرف غذا، مقدار دفع ادرار، مقدار مصرف آب و مقدار غلظت قند خون و سطح انسولین در حالت غیرناشتا در موش‌های آزمایشگاهی سالم پس از گذشت 24 ساعت و همچنین پس از گذشت 7 روز از مصرف این دانه‌ها، بررسی شده است. نتایج این مطالعه در مجله Iranian Journal of Pharmaceutical Research منتشر شد.

پس از 24 ساعت: حیواناتی که در رژیم غذایی آنها دانه‌های با طبع گرم بود، کاهش قابل‌توجه در مقدار حجم غذای مصرفی و افزایش قابل‌توجه در مقدار غلظت قند خون نشان دادند. 

پس از 7 روز: حیواناتی که در رژیم غذایی آنها دانه‌های با طبع گرم بود، در مقایسه با حیوانات تغذیه‌شده با دانه‌های دارای طبع سرد، کاهش قابل‌توجه در مقدار افزایش وزن و مقدار حجم غذای مصرفی و افزایش قابل‌توجه در مقدار غلظت قند خون نشان دادند. 

نتیجه‌گیری مطالعه: با درنظر گرفتن نتایج این آزمایش، می‌توان نتیجه گرفت که گیاهان‌های دارای طبع گرم مانند بادیان رومی و رازیانه ممکن است در انسان‌ برای شرایط خاص مانند کنترل وزن مفید باشند.

– Parvinroo, Sh., Zahediasl, S., Sabetkasaei, M., Kamalinejad, M., & Naghibi, F. (2014). The Effects of Selected Hot and Cold Temperament Herbs Based on Iranian Traditional Medicine on Some Metabolic Parameters in Normal Rats. Iranian Journal of Pharmaceutical Research, 13(supplement), 177-194. Retrieved from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3977068/